Ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, γεννήθηκε το 1766 στη Μυτιλήνη της Λέσβου. Ανελίχθηκε σύντομα στην εκκλησιαστική ιεραρχία και ανέπτυξε έντονη διπλωματική και εκπαιδευτική δράση.
Το αρχοντικό της Βαρελτζήδαινας βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού της Πέτρας και χτίστηκε στα τέλη του 18ου αρχές 19ου αιώνα. Αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχοντικής οικίας του Βαλκανικού χώρου της εποχής. Πρόκειται για διώροφο κτίσμα και ο εσωτερικός του διάκοσμος συνδυάζει ανατολίτικα και μπαρόκ/ροκοκό στοιχεία. Η αποκατάσταση του αρχοντικού έγινε το 1999-2000 από την πρώην 14η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων και πλέον είναι επισκέψιμος χώρος.
Το αρχοντικό Κομνηνάκη – Κράλλη χτίστηκε το 1812 και βρίσκεται στην καρδιά του οικισμού της Μήθυμνας (Μολύβου). Μέχρι το 1891 κατοικήθηκε από την οικογένεια Κομνηνάκη και από το 1892 από την οικογένεια Κράλλη. Ο εντυπωσιακός εσωτερικός διάκοσμος του πρώτου ορόφου φέρει τοιχογραφίες λαϊκής ζωγραφικής που αναπαριστούν άνθινες συνθέσεις, αστικά τοπία, λιμάνια και στιγμιότυπα της καθημερινότητας της τότε εποχής. Το 1960 κατόπιν δωρεάς, περιήλθε στην κυριότητα της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών και σήμερα λειτουργεί ως καλλιτεχνικός σταθμός για τους σπουδαστές της Σχολής.
Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Αγιάσο στη σημερινή του μορφή χτίστηκε το 1815 στη θέση προγενέστερου ναού που είχε καεί το 1812 από μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στο χωριό. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Λέσβου και το 1971 αναγνωρίστηκε επίσημα ως «Ιερό Προσκύνημα». Στο ναό φιλοξενείται η παλαιά εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας που αποκαλύφθηκε το 1938, στο εσωτερικό νεότερης εικόνας της Παναγίας.
Η Ναυμαχία της Ερεσού (27 Μαΐου 1821) θεωρείται η πρώτη ναυμαχία των Ελλήνων κατά των Τούρκων στην οποία χρησιμοποιήθηκε πυρπολικό πλοίο, υπό τη διοίκηση του Δημήτριου Παπανικολή.
Ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, γεννήθηκε το 1759 στο Μεγαλοχώρι της Λέσβου (παλαιό Πλωμάρι). Ήταν ένας από τους σημαντικότερους δασκάλους του νεοελληνικού Διαφωτισμού και ενεργό μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Έλαβε μέρος στις πρώτες Εθνοσυνελεύσεις και διετέλεσε Αρμοστής νήσων Αιγαίου και Σποράδων.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1839-1876) το χριστιανικό στοιχείο της Λέσβου βρέθηκε στο προσκήνιο των εμπορικών και οικονομικών δραστηριοτήτων. Έτσι σηματοδοτείται η έναρξη μιας πορείας οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής άνθισης, με την κοσμοπολίτικη πλέον Μυτιλήνη να συνδέει τη Δύση με την Ανατολή.
Το Γυμνάσιο Μυτιλήνης ιδρύθηκε επί τουρκοκρατίας το 1840 κατόπιν διενέργειας εράνου και εγκαινιάστηκε το 1841. Το 1890 για να καλυφθούν οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες, ξεκίνησε η ανέγερση νέου μεγαλύτερου κτηρίου σε σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα Αργύρη Αδαλή, με σημαντική οικονομική στήριξη από τον Νικόλαο Μητρέλια και τον Σοφοκλή Βουνάτσο. Εγκαινιάστηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 1891 και σήμερα στεγάζεται εκεί το Πρότυπο Γενικό Λύκειο Μυτιλήνης. Πέρα από την εκπαιδευτική του συμβολή λειτούργησε ως κοιτίδα πολιτισμού και χώρος εθνικής αφύπνισης.
Ο Αργύρης Εφταλιώτης (1849-1923) υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς λογοτέχνες της Λέσβου και υπέρμαχος του δημοτικισμού με μεγάλο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο. Σε νεαρή ηλικία, έφυγε στο εξωτερικό, πρώτα στην Κωνσταντινούπολη και μετά στην Αγγλία όπου διέμεινε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του.
Ο Ιερός Ναός του Αγίου Θεράποντα είναι ένα από τα πιο εμβληματικά και ιστορικά μνημεία της Μυτιλήνης. Η ανέγερσή του ξεκίνησε επί τουρκοκρατίας περί το 1850 και ολοκληρώθηκε το 1935 με αρχιτέκτονα τον Αργύρη Αδαλή, ο οποίος είχε μαθητεύσει κοντά στον Έρνστ Τσίλερ.
Με σκοπό την προώθηση και ανάπτυξη της πνευματικής καλλιέργειας και εκπαίδευσης των κατοίκων της περιοχής της Μήθυμνας (Μόλυβος), ιδρύθηκε το 1859 η «Αδελφότης των Μουσών». Η σημερινή Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Μηθύμνης «Αργύρης Εφταλιώτης» αποτελεί συνέχεια της βιβλιοθήκης που ίδρυσε η Αδελφότητα επί τουρκοκρατίας, βρίσκεται στην καρδιά του παραδοσιακού οικισμού του Μολύβου και φιλοξενεί περί τα 20.000 βιβλία, πολλά εξ αυτών σημαντικής ιστορικής αξίας.
Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (περί τα 1870-1934) είναι ο πιο γνωστός λαϊκός ζωγράφος της Ελλάδας. Έζησε βίο φτωχικό βιοποριζόμενος από τις τοιχογραφίες που φιλοτεχνούσε σε οικίες, εκκλησίες και καταστήματα στη Λέσβο και τον Βόλο. Η διεθνής του αναγνώριση ήρθε μετά θάνατον και οφείλεται στον τεχνοκριτικό Στρατή Ελευθεριάδη που τον στήριξε τα τελευταία χρόνια της ζωής του και σύστησε τα έργα του στους καλλιτεχνικούς κύκλους του Παρισιού.
Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (1873-1950) σπούδασε μαθηματικά στη Γερμανία και χάραξε μια λαμπρή πορεία διεθνούς αναγνώρισης ως μαθηματικός και ακαδημαϊκός. Το 1913 γνωρίστηκε στο Βερολίνο με τον Albert Einstein με τον οποίο συνεργάστηκε επιστημονικά στη Θεωρία της Σχετικότητας. Το 1919 κατόπιν αιτήματος του Ελευθέριου Βενιζέλου, συνέδραμε στο όραμά του για την ίδρυση Πανεπιστημίου στη Σμύρνη, η οποία τελικά δεν ευοδώθηκε λόγω της μικρασιατικής καταστροφής. Ωστόσο, το όνομά του συνδέεται με την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αιγαίου το 1984, υποδηλώνοντας τη συνέχεια της προσπάθειάς του για την θεσμοθέτηση μιας κοιτίδας γνώσεων στα ανατολικά της χώρας.
Η Λέσβος ανέκαθεν ήταν ελαιοπαραγωγό νησί. Η κατάργηση του μονοπωλίου του ελαιόλαδου κατά την περίοδο του Τανζιμάτ (1839) επί Οθωμανικής κυριαρχίας, η ανανέωση του ελαιώνα του νησιού μετά τον παγετό του 1850 και η βιομηχανοποίηση της ελαιοπαραγωγής ήταν καθοριστικοί παράγοντες για την άνθιση του εμπορίου ελαιόλαδου στο νησί. Έτσι τον 19ο αιώνα δημιουργήθηκε ένα εύρωστο δίκτυο επιχειρήσεων εμπορίας και διακίνησης ελαιόλαδου με έδρα την περιοχή πίσω από την προκυμαία της Μυτιλήνης, η οποία είναι γνωστή και σήμερα ως Λαδάδικα.
Το αρχοντικό Γεωργιάδη χτίστηκε περί το 1880 στην περιοχή της Επάνω Σκάλας της Μυτιλήνης από τον Ιωάννη Γεωργιάδη, δραστήριο επιχειρηματία, πιθανόν από την Κωνσταντινούπολη. Η θέση του επιλέχθηκε για να βρίσκεται ο ιδιοκτήτης κοντά τις επιχειρήσεις του (ελαιοτριβείο, κλωστήριο και αλευροποιείο). Η προσεγμένη αρχιτεκτονική του χαρακτηρίζεται από στοιχεία «εκλεκτικιστικού νεοκλασικισμού» με περίτεχνη εξωτερική διακόσμηση που μαρτυρούσε την οικονομική ευρωστία και κοινωνική υπεροχή του ιδιοκτήτη. Από το 2004, αποτελεί ιδιοκτησία του δημοσίου (τέως Νομαρχίας Λέσβου και νυν Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου) και πλέον χρησιμοποιείται ως πολιτιστικός χώρος.
Το σαπωνοποιείο Πούλια κατασκευάστηκε περί το 1880 από τον Παναγιώτη Πούλια και βρίσκεται εντός του οικισμού του Πλωμαρίου δίπλα στον ποταμό Σεδούντα. Από το 1883 ανέλαβε τη διεύθυνσή του ο γιός του, Ιωάννης Πούλιας, και λίγο αργότερα το εργοστάσιο επεκτάθηκε σε επιπλέον τριώροφο τμήμα για να ανταπεξέλθει στη μεγάλη ζήτηση παραγωγής. Το σαπωνοποιείο έκανε εξαγωγές κυρίως στις αγορές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η λειτουργία του διήρκεσε μέχρι το 1953 και το 1983 αγοράστηκε από το δημόσιο, αποκαταστάθηκε και στεγάζει πλέον το Πολύκεντρο Πλωμαρίου και το Μουσείο Σαπωνοποιίας.
Η Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μανταμάδου εκτιμάται ότι λειτουργούσε από τη βυζαντινή εποχή ως ανδρώα μονή. Στη σημερινή του μορφή ο Ιερός Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών εγκαινιάστηκε το 1888 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα όχι μόνον του νησιού αλλά όλης της χώρας. Στο ναό βρίσκεται σπάνια ανάγλυφη εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ. Λέγεται ότι αυτή φτιάχτηκε από τον μοναδικό επιζώντα από τους 19 μοναχούς τη μονής που έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια επίθεσης από πειρατές κατά τον 9ο αιώνα, την οποία έπλασε από χώμα, κερί και το αίμα τους.
Στη Λέσβο επαγγέλματα με παράδοση ήταν του πετρά και του χτίστη, καθώς οι διαθέσιμοι φυσικοί πόροι, η γεωμορφολογία του νησιού, περιστασιακές φυσικές καταστροφές όπως σεισμοί και πυρκαγιές – όπου η χρήση της πέτρας ήταν πιο σταθερή και ασφαλής έναντι του ξύλου-, καθώς και οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, οδήγησαν κυρίως κατοίκους της δυτικής Λέσβου προς αυτή την ενασχόληση. Αντιπροσωπευτικά δείγματα πετρόκτιστων κτηρίων σε χωριά της δυτικής Λέσβου είναι το Δημοτικό Σχολείο Σκαλοχωρίου (Διδακτήριο) και το Καλφαγιάννειο Γυμνάσιο Φίλιας που έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα μνημεία.
Ο Στράτης Μυριβήλης (1890-1969) είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες του 20ού αιώνα και πρωταγωνιστής της «Λεσβιακής Άνοιξης». Με έντονη δημοσιογραφική δράση και παρουσία στο χώρο του χρονογραφήματος, έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, στο Μακεδονικό Μέτωπο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Οι εμπειρίες του στα πολεμικά μέτωπα αντικατοπτρίζονται αργότερα στις αφηγήσεις και τις περιγραφές των έργων του με πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα το αντιπολεμικό μυθιστόρημά του «Η ζωή εν τάφω».
Το Οθωμανικό Γυμνάσιο (idadiye) ιδρύθηκε το 1891 και το 1896 στεγάστηκε στο μεγαλόπρεπο οικοδόμημα που βρίσκεται στην περιοχή Κιόσκι το οποίο πλέον στεγάζει το Δικαστικό Μέγαρο Μυτιλήνης. Η ανέγερση του κτηρίου έγινε κατόπιν ενεργειών δεκαμελούς μουσουλμανικού φιλεκπαιδευτικού σωματείου που είχε σκοπό την προαγωγή της μουσουλμανικής εκπαίδευσης. Το κτήριο είχε 7 αίθουσες διδασκαλίας, γραφεία καθηγητών και αίθουσα τελετών, ενώ οι κοιτώνες των μαθητών βρίσκονταν στον 2ο όροφο και στο υπόγειο εργαστήρια και εστιατόριο.
Το οθωμανικό διοικητήριο (νυν Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής) χτίστηκε το 1893 ως έδρα του Βιλαετιού του Αρχιπελάγους. Με την απελευθέρωση της Λέσβου το 1912, παραδόθηκε στα ελληνικά στρατεύματα και απετέλεσε την πρώτη ελληνική διοικητική έδρα του νησιού. Αργότερα λειτούργησε ως ορφανοτροφείο και κατά τη γερμανική κατοχή ως στρατώνες.
Ο Ηλίας Βενέζης (1898 – 1973) ήταν ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της γενιάς του 1930 και μέλος της Λεσβιακής Άνοιξης. Γεννήθηκε στο Αϊβαλί αλλά μεγάλωσε στη Μυτιλήνη. Η ζωή του ήταν πολυτάραχη καθώς βίωσε την αιχμαλωσία κατά τη μικρασιατική καταστροφή και τη φυλάκιση κατά τη Γερμανική Κατοχή. Τα προσωπικά του βιώματα αντικατοπτρίζονται και στο συγγραφικό του έργο για το οποίο έλαβε ευρεία αναγνώριση. Το 1957 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Το Αθανασιάδειο Καφενείο εγκαινιάστηκε το 1900 και αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κτήρια του Πλωμαρίου. Είναι νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και χτίστηκε ως δωρεά του ευεργέτη της περιοχής Ιωάννη Αθανασιάδη, με σκοπό τα έσοδα του καφενείου να καλύπτουν τις οικονομικές ανάγκες των σχολείων της περιοχής. Στήριξε επίσης το Αναγνωστήριο Πλωμαρίου «Βενιαμίν ο Λέσβιος» που συστάθηκε το 1878 και θήτευσε επίσης ως μέλος του προεδρείου του.
Το κοινοτικό ελαιοτριβείο Μανταμάδου χτίστηκε μεταξύ 1905 και 1909. Το κτήριο οικοδομήθηκε με εθελοντική χειρωνακτική εργασία από τους κατοίκους και ονομάστηκε «Η Μηχανή τ΄Αγιού». Η δημιουργία του ελαιοτριβείου απετέλεσε σταθμό στην οικονομική και κοινωνική ιστορία του χωριού, καθώς ήταν ένα μέσον αντίδρασης των μικρομεσαίων αγροτών απέναντι στην εκμετάλλευση των μεγαλοϊδιοκτητών ελαιοτριβείων. Λειτούργησε μέχρι το 1967 και αργότερα περιήλθε στην ιδιοκτησία του δημοσίου, αποκαταστάθηκε και πλέον λειτουργεί ως πολύκεντρο.
Ο Γεώργιος Βαλέτας (1907-1989) γεννήθηκε στην Άργενο της Λέσβου και ήταν φιλόλογος και μελετητής της νεοελληνικής γραμματείας. Η συμβολή του στη διαφύλαξη και καταγραφή της λεσβιακής γραμματείας υπήρξε σημαντική. Στις εκδοτικές του δραστηριότητες περιλαμβάνονται οι σειρές «Λεσβιακή Βιβλιοθήκη», «Αιολική Βιβλιογραφία», «Νεοελληνική Βιβλιοθήκη» και το λογοτεχνικό περιοδικό «Αιολικά Γράμματα».
Η «Λεσβιακή Άνοιξη» (1910- 1932) αποτελεί μια πνευματική κίνηση με κύριο εκπρόσωπό της τον Στράτη Μυριβίλη. Η θεματολογία των έργων της περιόδου αυτής ήταν επηρεασμένη από τις συγκυρίες της εποχής και το αίσθημα απώλειας της πατρίδας και της ταυτότητας μέσω της προσφυγιάς, αφορούσαν στην παράδοση, τον λαϊκό πολιτισμό, την τοπική αυθεντικότητα, την αναζήτηση της ταυτότητας, την κοινωνική δικαιοσύνη, τις αντιπολεμικές και υπερεθνικές ιδέες, και όλα αυτά εκφρασμένα στη δημοτική γλώσσα.
Το ξενοδοχείο Σάρλιτζα Παλλάς στην περιοχή της Θερμής, ξεκίνησε τη λειτουργία του την 1η Μαΐου 1910. Ήταν ιδιοκτησία του Χασάν Εφέντη Μολλά Μουσταφά, βρισκόταν δίπλα σε θερμές πηγές και απετέλεσε προορισμό αναψυχής για γνωστές προσωπικότητες της εποχής και εύπορους μουσουλμάνους και χριστιανούς. Το είχαν επισκεφθεί, μεταξύ άλλων, ο Παύλος Κουντουριώτης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Πρίγκιπας Παύλος και ο Στράτης Μυριβήλης. Με τη μικρασιατική καταστροφή περιήλθε στη ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους και το 1982 έπαυσε να λειτουργεί.
Το κοινοτικό ελαιοτριβείο της Αγίας Παρασκευής, ξεκίνησε να λειτουργεί το 1911. Απετέλεσε μια πρωτοποριακή για την εποχή της πρωτοβουλία της Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας Αγίας Παρασκευής «Η Ελπίς» και των αγροτών της περιοχής, με σκοπό να απαλλαγούν από την εκμετάλλευσή τους από τα ιδιωτικά ελαιοτριβεία. Χτίστηκε με εθελοντική εργασία των κατοίκων και την οικονομική υποστήριξη ομογενών από το εξωτερικό. Για τον λόγο αυτόν ονομάστηκε «Η Μηχανή του Κοινού». Η δικτατορία έπαυσε τη λειτουργία της «Μηχανής του Κοινού» το 1967. Πλέον λειτουργεί ως Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Αγίας Παρασκευής υπό το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.
Η Λεσβιακή Φάλαγγα ήταν στρατιωτικό σώμα 210 εθελοντών λεσβιακής καταγωγής που διέμεναν στην Αμερική και συστάθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1912 στη Νέα Υόρκη. Σκοπός του σώματος αυτού ήταν να συνδράμει στις επιχειρήσεις των Ελλήνων κατά των Τούρκων και η δράση του είχε διάρκεια ενός έτους, καθώς εκτός από την απελευθέρωση της Λέσβου συμμετείχε επίσης στις επιχειρήσεις στο μακεδονικό μέτωπο.
Η τελευταία μάχη πριν την απελευθέρωση της Λέσβου στο σύνολό της δόθηκε στον Κλαπάδο. Κατόπιν στρατιωτικών επιχειρήσεων από τις 5 Δεκεμβρίου στην ευρύτερη περιοχή της Καλλονής, υπεγράφη τις πρωινές ώρες της 8ης Δεκεμβρίου 1912 στον λόφο Πετσοφά το πρωτόκολλο παράδοσης των οθωμανικών στρατευμάτων.
Το αρχοντικό Αλεπουδέλλη ολοκληρώθηκε το 1912 και βρίσκεται στην περιοχή της Σουράδας στη Μυτιλήνη. Ο ιδιοκτήτης του αρχοντικού ήταν ο Θρασύβουλος Αλεπουδέλλης, θείος του γνωστού ποιητή Οδυσσέα Ελύτη ο οποίος περνούσε τα καλοκαίρια του εκεί. Πρόκειται για ένα μεγαλόπρεπο κτίσμα με νεοκλασικά στοιχεία σε συνδυασμό με χαρακτηριστικά picturesque και φιλοξένησε ανά τα χρόνια σημαντικές προσωπικότητες της πολιτικής και της τέχνης, όπως τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον Γιάννη Τσαρούχη, κ.ά.
Από το 1913 τοπικοί παράγοντες της χριστιανικής αλλά και της μουσουλμανικής κοινότητας αποστέλλοντας πολυάριθμες επιστολές και ψηφίσματα στις προξενικές αρχές των Μεγάλων Δυνάμεων, εξέφραζαν την έντονη επιθυμία τους για επίσημη προσάρτηση του νησιού στην Ελλάδα. Ένα εκ των χειρόγραφων ψηφισμάτων, φυλάσσεται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη Μηθύμνης «Αργύρης Εφταλιώτης» και συντάχθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1913 στον Μόλυβο. Η οριστική προσάρτηση της Λέσβου στην Ελλάδα έγινε με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης (1923).
Οι πρώτες αφίξεις προσφύγων από τη Μικρά Ασία ξεκίνησαν το 1914 κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η εχθρική πολιτική των Νεότουρκων κατά τη δεκαετία 1908-1918 απέναντι στη χριστιανική κοινότητα της Μικράς Ασίας είχε ως αποτέλεσμα, μεγάλος αριθμός προσφύγων να αναζητήσει καταφύγιο και στη Λέσβο. Με την πτώση των Νεότουρκων δόθηκε η ευκαιρία επιστροφής στη Μικρά Ασία, ωστόσο με τη μικρασιατική καταστροφή (1922) και τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) χάθηκε οριστικά κάθε ελπίδα παλινόστησης.
Το καλοκαίρι του 1915, κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Λέσβος καταλήφθηκε από τις αγγλικές και γαλλικές δυνάμεις προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως ναυτική βάση, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στα στενά των Δαρδανελίων. Στην περιοχή των Λουτρών δημιουργήθηκαν στρατόπεδο, νοσοκομείο και νεκροταφείο. Κατά τον Εθνικό Διχασμό το στρατόπεδο δέχτηκε Έλληνες κρατούμενους που συλλαμβάνονταν από τα γαλλικά στρατεύματα. Το στρατόπεδο διαλύθηκε το 1919, ενώ σήμερα στην περιοχή των Λουτρών σώζεται το ερειπωμένο νεκροταφείο.
Η αλυκή Καλλονής είναι η μεγαλύτερη και η παλαιότερη εκ των δύο (με δεύτερη του Πολιχνίτου) στο νησί και με τη σημερινή της μορφή λειτουργεί από τη δεκαετία του 1920. Η λειτουργία των αλυκών ανέκαθεν έπαιζε καθοριστικό ρόλο στην οικονομία της περιοχής. Σήμερα είναι η τρίτη σε έκταση αλυκή στη χώρα και η δεύτερη σε παραγωγή μετά του Μεσολογγίου. Η ευρύτερη περιοχή του υγροτόπου Καλλονής έχει ενταχθεί στο δίκτυο προστασίας NATURA 2000.
Το καφενείο «Πανελλήνιο» ξεκίνησε να λειτουργεί το 1916 ως «Ανακτορικόν». Τον Απρίλιο του 1921 η επιχείρηση άλλαξε ιδιοκτήτες και επωνυμία και μετονομάστηκε σε «Πανελλήνιον». Καθώς η περίοδος λειτουργίας του συνέπεσε με τη γενικότερη οικονομική άνθιση της περιοχής, το «Πανελλήνιον» απετέλεσε σημείο συνάντησης και κοινωνικής συνεύρεσης για τα μέλη της νέας αστικής τάξης, ανθρώπους της διανόησης και πολιτικούς. Αν και πλέον παραμένει κλειστό, το 2022 εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Ο φούρνος «Μαρμαρέλλη-Χατζηκωνσταντή» λειτούργησε από τον Μικρασιάτη Σωκράτη Χατζηκωνσταντή ή Μαρμαρέλλη μετά από τη μικρασιατική καταστροφή του 1922. Εκεί βρίσκεται τοιχογραφία του γνωστού λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου όπου απεικονίζεται η διαδικασία παρασκευής του ψωμιού. Το κτήριο μαρτυρά την προσπάθεια των προσφύγων του 1922 να ενταχθούν στον κοινωνικό ιστό του τόπου υποδοχής τους, όπου όπως αποδείχτηκε ιστορικά, διέπρεψαν και διακρίθηκαν, συμβάλλοντας ενεργά στην ανάπτυξη του νησιού.
Η οικία του Χαλήμ Μπέη (νυν Δημοτική Πινακοθήκη Μυτιλήνης) ήταν η κατοικία του τελευταίου απογόνου της οικογένειας των Κουλαξίζ. Με την εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάνης το 1923 και την ανταλλαγή των πληθυσμών, στην οικία αυτή όπως και σε πολλά κτήρια της τούρκικης συνοικίας, στεγάστηκαν Μικρασιάτες πρόσφυγες για αρκετά χρόνια. Για την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών τους δημιουργήθηκαν επίσης μεταξύ 1929 – 1932 στην ευρύτερη περιοχή της Μυτιλήνης αλλά και σε άλλες περιοχές του νησιού προσφυγικοί συνοικισμοί.
Η Λέσβος διαθέτει μεγάλη παράδοση στην παραγωγή ούζου από τον 19ο αιώνα. Την τεχνογνωσία της απόσταξης του ούζου ενίσχυσαν με την άφιξή τους στο νησί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία που μαζί με τους ντόπιους παραγωγούς, ανέδειξαν το ούζο ως χαρακτηριστικό προϊόν του νησιού. Η περιοχή του Πλωμαρίου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την παραγωγή ούζου. Εκεί η παράδοση στην απόσταξη διατηρήθηκε από γενιά σε γενιά. Από το 2008 το ούζο Μυτιλήνης και το ούζο Πλωμαρίου εγγράφηκαν ως προϊόντα με προστατευόμενη γεωγραφική ένδειξη.
Το Άγαλμα της Ελευθερίας βρίσκεται στη δεξιά πλευρά της εισόδου του λιμανιού της Μυτιλήνης, σε θέση παλαιότερου προμαχώνα και το εμπνεύστηκε το 1919 ο Γενικός Διοικητής Λέσβου Ιωάννης Χρυσοβελώνης. Τα αποκαλυπτήριά του έγιναν το 1930, σε σχέδια του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ. Είναι αφιερωμένο στους πεσόντες των αγώνων 1912-1922, ενώ υπάρχει στη βάση του μεταγενέστερη μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα πεσόντων του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Το κτήριο του πρώην Δημαρχείου Αγίας Παρασκευής Λέσβου κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 και αποτελεί εξαίρετο δείγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Κατά τη γερμανική κατοχή επιτάχτηκε για φυλάκιση κρατουμένων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 περιήλθε στην κατοχή του πρώην Δήμου Αγίας Παρασκευής, ενώ σήμερα στεγάζονται εκεί υπηρεσίες του Δήμου Δυτικής Λέσβου. Έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο νεότερο μνημείο.
Η Λέσβος καταλήφθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις στις 2 Μαΐου 1941 με απόβαση που πραγματοποιήθηκε στην Εφταλού. Δύο ημέρες αργότερα κατέφθασαν στη Μυτιλήνη όπου αποβιβάστηκε και η κύρια δύναμη της γερμανικής κατοχής περίπου 2.000 ανδρών. Μεταξύ των κτηρίων που καταλήφθηκαν για να στεγάσουν τις υπηρεσίες τους, ήταν και η Βίλα Ηλιόπουλου στην περιοχή της Σουράδας που στέγασε την έδρα της Γκεστάπο και τα κρατητήρια. Οι Λέσβιοι συμμετείχαν σε αντιστασιακές δράσεις μέχρι την απελευθέρωση του νησιού, τον Σεπτέμβριο του 1944.
Η Ιερά Μονή Λειμώνος χρονολογείται από τους βυζαντινούς χρόνους, ωστόσο με την σημερινή της μορφή επανιδρύθηκε ως ανδρώα Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών Λειμώνος περί το 1526 από τον Ιγνάτιο Αγαλλιανό, ο οποίος αργότερα ανακηρύχθηκε άγιος. Ο ρόλος της Μονής στην εκπαιδευτική, πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της Λέσβου ήταν σημαντικός, με την ίδρυση της Λειμωνιάδας σχολής. Κατά τη Γερμανική Κατοχή, η Μονή προσέφερε καταφύγιο σε στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων και ο τότε ηγούμενος, πατήρ Διονύσιος Χαραλάμπους, λόγω της αντιστασιακής του δράσης, οδηγήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία.
Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής (1941-1944) στη Λέσβο εκτελέστηκαν 42 άτομα, κατηγορούμενα είτε για κατοχή όπλου, είτε για απόπειρα διαφυγής στη Μ. Ασία, είτε για κλοπή γερμανικού υλικού ή για απόπειρα δημιουργίας αντιστασιακής οργάνωσης. Οι περιοχές εκτέλεσης ήταν κοντά στο λιμάνι, στα τότε «Μπλόκια» όπου έγιναν αρχικά οι 3 πρώτες εκτελέσεις και κατόπιν στα «Τσαμάκια» όπου έγιναν οι υπόλοιπες 14 ομαδικές εκτελέσεις.
Η «Καφεντάρια» στην Αγιάσο ανεγέρθηκε το 1857 και μετά από την καταστροφή της από πυρκαγιά, ανακαινίσθηκε το 1879. Το καφενείο βρέθηκε στο επίκεντρο του κοινωνικού, πολιτιστικού και πολιτικού γίγνεσθαι της περιοχής. Σημαντικός σταθμός για την ιστορία του ήταν οι εκδηλώσεις για την επέτειο της 25ης Μαρτίου που έλαβαν χώρα εκεί το 1944 και συντονίστηκαν από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Μετά τη γερμανική κατοχή στέγασε για λίγο το πολιτιστικό σωματείο Αναγνωστήριο Αγιάσου «Η Ανάπτυξη», ενώ το 1999 χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης.
8/11/1945: Γίνονται τα αποκαλυπτήρια του Ηρώου προς τιμήν των εκτελεσθέντων της Κατοχής.
Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1984, ταυτόχρονα με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Σύμφωνα με το ιδρυτικό Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 31Α/Π.Δ.83, 20/03/1984), Έδρα του Πανεπιστημίου Αιγαίου ορίστηκε η Μυτιλήνη και ιδρύθηκαν ταυτοχρόνως έξι Τμήματα: επιστημών φυσικού περιβάλλοντος, ιστορίας και κοινωνικής ανθρωπολογίας, μαθηματικών, παιδαγωγικό δημοτικής εκπαίδευσης και παιδαγωγικό νηπιαγωγών.
